Οι πιο στενοί συγγενείς του ανθρώπου από βιολογικής πλευράς είναι τα δυο είδη πιθήκων του γένους Pan : ο χιμπαντζής (είδος pan troglodytes) και ο πυγμαίος χιμπαντζής ή μπονόμπο (είδος pan paniscus). Και με τα δυο αυτά είδη έχουμε κοινό το πάνω από το 95% των γονιδίων, ενώ το γενεαλογικό μας δέντρο διαχωρίστηκε πριν από 5,5 εκατ χρόνια.
Στο βιβλίο του ο F. de Waal αναπτύσσει τα σημεία της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και της κοινωνικής ζωής των δυο αυτών πιθήκων που είναι κοινά με τα αντίστοιχα ανθρώπινα υποστηρίζοντας πως η γονιδιακή μας ομοιότητα μεταφράζεται και σε ομοιότητα στα παραπάνω πεδία. Μάλιστα επειδή οι δυο πίθηκοι παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους (ο χιμπαντζής είναι σαφώς πιο βίαιος, πιο κυριαρχικός και φιλόδοξος ενώ ο μπονόμπο πιο “δημοκρατικός,” ευαίσθητος και συνεργατικός), ο ντε Βααλ θεωρεί πως ο άνθρωπος μπορεί να εμφανίσει κατα περίπτωση και τις δυο παραπάνω συμπεριφορές -κάτι που αποδεικνύεται από την ανθρώπινη ιστορία που βρίθει φριχτών εγκλημάτων αλλά και πράξεων απίστευτης μεγαλοψυχίας και αλληλεγγύης. Το συμπέρασμα είναι πως για να γίνουμε καλύτεροι δεν χρειάζεται να υπερβούμε την φύση μας όπως πολλοί πίστευαν και πιστεύουν. Αντίθετα πρέπει να ακολουθήσουμε την φύση μας διαλέγοντας όμως το σωστό μονοπάτι.
Ιστορικά, η ανακάλυψη της βίαιης συμπεριφοράς των χιμπαντζήδων έφερε σε αμηχανία πολλούς επιστήμονες αλλά και στάθηκε αφορμή για την “θεωρία της επίφασης” –ο άνθρωπος είναι κι αυτός κατά βάθος βίαιος- στην οποία βασίστηκε και ο νεοφιλελευθερισμός (η απληστία είναι καλή γιατί προάγει την εξέλιξη) και η δήθεν αναγκαιότητα υπέρβασης της φύσης (Ντόκινς). Ομοίως, η μελέτη της υπερευαίσθητης, φιλειρηνικής και ενίοτε “χίπικης” φύσης του μπονόμπο δεν έγινε άμεσα αποδεκτή, τις τελευταίες δεκαετίες όμως χρησιμοποιείται για να υποστηριχθούν οικονομικές θεωρίες που βασίζονται σε αξίες όπως το συλλογικό καλό
Ας εξετάσουμε λοιπόν αναλυτικά τα ευρήματα του ντε Βάαλ αναφορικά με τους σημαντικότερους τομείς που αναφέρει:
Εξουσία. Στους χιμπαντζήδες η ηγεσία της ομάδας – κοινότητας είναι αποκλειστικά υπόθεση των αρσενικών. Υπάρχει δηλαδή το Αλφα αρσενικό που ηγείται, παίρνει τις βασικές αποφάσεις και επεμβαίνει όταν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα μέλη της ομάδας. Συνήθως είναι το πιο δυνατό αρσενικό, νέο αλλά όχι νεαρό και με ισχυρό χαρακτήρα. Μερικές φορές όμως η εξουσία ασκείται από κοινού από ένα νέο και δυνατό μαζί με ένα ηλικιωμένο που προσφέρει την πείρα του στην διαχείριση κρίσεων. Η μεταβίβαση της εξουσίας γίνεται με βίαιο συνήθως τρόπο (πρόκληση από τον -ή τους - επίδοξο νέο αρχηγό -ους- και μονομαχία), που μπορεί να αποβεί και μοιραία για τον ηττημένο. Μπορούμε να πούμε πως η δίψα για εξουσία είναι η πρωταρχική κινητήρια δύναμη για τον αρσενικό και η απώλειά της οδηγεί σε πικρία και μαρασμό. Πολλές φορές ο αγώνας γι αυτήν γίνεται μέσω στρατηγικών, εναλλασσόμενων συμμαχιών και μεταφράζεται σε μεγάλη ψυχολογική πίεση (υψηλά επίπεδα υδροκορτιζόνης) και φυσικά μεγάλους κινδύνους. Τα οφέλη από την κατοχή της εξουσίας είναι η προτεραιότητα στην τροφή και το σεξ, ενώ απαραίτητη είναι και η δήλωση υποταγής από τους ανταγωνιστές και η ένδειξη σεβασμού από όλα τα άτομα της ομάδας – υπάρχει ένας κώδικας ιεραρχίας. Πάντως η ανταγωνιστική φύση του χιμπαντζή δεν του αναιρεί χαρακτηριστικά όπως υποστήριξη των αδυνάτων και αντίδραση σε κάθε υπερβολική και αυθαίρετη εξουσία - “τραμπουκισμό”.
Αντίθετα οι θηλυκοί χιμπαντζήδες έχουν μια πολύ πιο χαλαρή εξάρτηση από την εξουσία – αν και σε αυτά υπάρχει Άλφα θηλυκό- και την μοιράζονται με μεγαλύτερη άνεση. Αυτή η θηλυκή αλληλεγγύη είναι πολύ πιο ανεπτυγμένη στους μπονόμπο και και αυτή είναι που οδηγεί στην κυρίαρχη θέση των θηλυκών στις ομάδες τους. Εδώ η ηγεσία ασκείται από τα Άλφα θηλυκά που είναι συνήθως ώριμα ηλικιακά -αφού σημασία έχει η εμπειρία και όχι η δύναμη – και μακροημερεύουν στην εξουσία. Στην κοινωνία των μπονόμπο οι οικογενειακοί δεσμοί αίματος παίζουν σημαντικότερο ρόλο ενώ η θέση ενός αρσενικού στην ιεραρχία καθορίζεται από αυτήν της μητέρας του. Και τα αρσενικά μπονόμπο που έχουν παραχωρήσει την εξουσία αν και ισχυρότερα σωματικά τι είναι; ανεπαρκή-προβληματικά, υπερβολικά ιππότες ή απλά ανέμελοι τύποι που προτιμούν μια μεγαλύτερη και υγιέστερη ζωή χωρίς άγχη;
Σεξ . Τα σεξουαλικά χαρακτηριστικά των μπονόμπο είναι εντυπωσιακά. Έχουν μεγάλα και εμφανή γεννητικά όργανα, κάνουν σεξ δημόσια και σε μεγάλη ποικιλία στάσεων, αυνανίζονται, έχουν ομοφυλοφιλικές τάσεις, έχουν ποικιλία συντρόφων και περιστασιακή ερωτική συμπεριφορά που κάποιες φορές δεν φτάνει στην ολοκληρωμένη πράξη. Εν ολίγοις το σεξ δεν γίνεται μόνο για αναπαραγωγή αλλά κυρίως για ευχαρίστηση, για επίλυση διαφορών και για επίτευξη στόχων (τροφή, κατευνασμός, έκφραση αγάπης). Οι χιμπαντζήδες από την άλλη έχουν πιο φτωχή σεξουαλική συμπεριφορά, δεν κάνουν δημόσιο σεξ, τα αρσενικά πολλές φορές έχουν βίαιη συμπεριφορά απέναντι στις συντρόφους τους και διαπραγματεύονται με τον ηγέτη της ομάδας που ελέγχει τα ζευγαρώματα. Παρ όλα αυτά και τα θηλυκά εκδηλώνουν την προτίμησή τους σε συγκεκριμένο σύντροφο, ανεξάρτητα της θέσης του στην ιεραρχία. Και στα δύο είδη πάντως υπάρχους μηχανισμοί περιορισμού της παιδοκτονίας -τα αγνώστου πατρότητας νεογνά- και της αιμομιξίας – περιπλάνηση των θηλυκών και ένταξη σε νέες ομάδες. Δεν υπάρχει η πυρηνική οικογένεια όπως στο ανθρώπινο είδος, όμως η συναλλαγή “σεξ για τρόφιμα” ή “σεξ για προστασία” είναι πανταχού παρούσα.
Βια. Οι στενοί συγγενείς μας παρουσιάζουν συχνά βίαιη συμπεριφορά. Οι χιμπαντζήδες σκοτώνουν άλλα πρωτεύοντα (μαϊμούδες) για τροφή , επιτίθενται στους ανθρώπους αλλά σκοτώνουν και άτομα του είδους τους. Η έννοια της εδαφικής επικράτειας και της “ενδοομάδας” τους κάνει να αισθάνονται μίσος για τις “εξωομάδες” , κάτι που οδηγεί σε “αποχιμπαντζοποίηση” και απαξίωση της ζωής των μελών αυτών των ομάδων στα μάτια τους με συνέπεια γενικευμένες συρράξεις, επιδρομές κλπ. Αντίστοιχη συμπεριφορά συναντάμε στους ανθρώπους απέναντι σε “εξωομάδες” διαφορετικού χρώματος, θρησκείας ή εθνότητας. Είναι ο πόλεμος στα γονίδια ημών και των συγγενών μας; Όχι απαραίτητα αφού στους μπονόμπο υπάρχει η ειρηνική ανάμιξη ομάδων με πρωτοβουλία κυρίως των θηλυκών, ενώ τα αρσενικά μπορούν να ζευγαρώσουν με θηλυκά της άλλης ομάδας, άρα δεν έχουν κίνητρο να συνεχίζουν τον καυγά. Και στους δυο συγγενείς μας υπάρχει έτσι κι αλλιώς έμφυτη τάση για συμφιλίωση (ξεκινάει από τον απογαλακτισμό τους) που συχνά έχει και τελετουργικό και κάθε ομάδα φτάνει τελικά σε ισορροπία ανάμεσα στον ανταγωνισμό και την συνεργασία. Γενικά οι θηλυκοί χιμπαντζήδες (και άνθρωποι) προσπαθούν να αποφύγουν τους καυγάδες, αλλά η έχθρα μεταξύ τους διαρκεί περισσότερο, ίσως για μια ζωή, ακόμα κι αν συμφιλιωθούν τυπικά. Αντίθετα στους μπονόμπο οι αρσενικοί συμφιλιώνονται δυσκολότερα αφού συνεργάζονται και λιγότερο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη “μεσολαβητών” στις συμφιλιώσεις και “αποδιοπομπαίων τράγων” για την διοχέτευση των εντάσεων της ομάδας (συμβαίνουν και στους ανθρώπους), ενώ ο συνωστισμός (ο υπερπληθυσμός για τους ανθρώπους) δεν αυξάνει την επιθετικότητα.
Καλοσύνη. Η ενσυναίσθηση, δηλαδή η αναγνώριση της οπτικής και των αναγκών του άλλου είναι χαρακτηριστικό των συγγενών μας. Είναι άλλωστε τα μόνα ζώα που μπορούν να αναγνωρίσουν τα είδωλά τους και η μόνη διαφορά με εμάς είναι στο βαθμό συνειδητότητας.. Στους χιμπαντζήδες και τους μπονόμπο συναντά κάποιος πράξεις αλτρουισμού, συναντά αλληλοβοήθεια που μπορεί είτε να απευθύνεται σε συγγενείς ή να λειτουργεί στα πλαίσια της αμοιβαιότητας , συναντά παρηγοριά του πονεμένου ή και μίμηση του από συμπάθεια. Υπάρχει επίσης η έννοια της ανταπόδοσης (αφορά κυρίως τροφή και σεξ) αλλα και της τιμωρίας όταν κάποιο άτομο βλάπτει την ομάδα ή δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες που έχει η ομάδα γι αυτόν, αλλά και η έννοια και της εκδίκησης σε πιο προσωπικό επίπεδο. Η ενσυναίσθηση στους πιθήκους όπως και στους ανθρώπους δεν ακολουθεί την λογική οδό του ωφελιμισμού αλλά είναι διαπροσωπική, βασισμένη σε εσωτερική πυξίδα, άμεσα εξαρτώμενη από την εγγύτητά μας με τον πάσχοντα. Ακόμη, ένας πίθηκος που ευεργετείται εκφράζει την διαρκή ευγνωμοσύνη του προς τον ευεργέτη του. Τέλος υπάρχει μια έμφυτη αίσθηση δικαιοσύνης και αντίδρασης στις διακρίσεις: ένα άτομο που αισθάνεται ότι τυγχάνει χειρότερης μεταχείρισης σε σχέση με άλλο της ομάδας δυσανασχετεί ενώ και το ευνοημένο άτομο αισθάνεται «άβολα». Αυτά τα στοιχεία δίνουν συνοχή στις κοινότητες των πιθήκων.
Ποιο είναι το συμπέρασμα; Μας χαρακτηρίζει το μίσος ή η αγάπη; Η φύση μέσω των συγγενών ειδών μας εμφανίζει από τη μία βία και από την άλλη διδάσκει αλληλεγγύη και προστασία του αδυνάτου. Η αλήθεια είναι πως η ανθρώπινη φύση είναι πολυδιάστατη. Είμαστε και πιο βίαιοι από τον χιμπαντζή και πιο συμπονετικοί από τον μπονόμπο, είμαστε ο διπολικός πίθηκος. Από ιδεολογικής άποψης η φύση δίνει επιχειρήματα και στους φιλελεύθερους και στους συντηρητικούς και σίγουρα στους οπαδούς των τοπικών ολιγάριθμων κοινοτήτων. Δίνει ακόμα επιχειρήματα και για την ενίσχυση αλλά και για την μείωση της ιεραρχίας. Ο άνθρωπος για να γίνει καλύτερος πρέπει να συνειδητοποιήσει πως ο μεγάλος εχθρός και ο μεγάλος του σύμμαχος βρίσκονται απέναντί του, στον καθρέφτη
http://www.oikologos.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου